کوه خواجه (اوشیدا) یادگار دوره اشکانیان، یکی از جاذبه‌های شگفت‌انگیز و تاریخی سیستان و بلوچستانه که با داستان‌ها و افسانه‌هاش شما را به دنیای دیگه‌ای می‌بره. این کوه با ارتفاع حدود ۲۵۰۰ متر، در نزدیکی دریاچه هامون در روستای تیمورآباد واقع شده و به عنوان یک مرکز مذهبی و فرهنگی در دل تاریخ ایران شناخته میشه. کوه خواجه سیستان بازمانده‌ای از دوره سوم زمین شناسی هست و روزگاری جزیره ای بوده در دل دریاچه هامون راه دسترسی بهش قایق بوده. اما حالا هامون خشک شده و باید با ماشین تا پای کوه خواجه برید. اما ماجراهای کوه خواجه و تاریخچه‌ش چیه؟ با سفرادوایز همراه باشید.
فهرست مطالب
کوه خواجه سیستان بلوچستان کجاست؟
- آدرس کوه خواجه: استان سیستان و بلوچستان، حدود ۳۰ كيلومتری جنوب غربی زابل، بخش تیمورآباد در شهرستان هامون
- هزینه بازدید از کوه خواجه سیستان بلوچستان: رایگان
- راه‌های دسترسی: از زابل با خودرو شخصی یا تاکسی یا بهتره با یک بومی هماهنگ بشید تا شمارو به مقصد برسونه.
- مدت زمان بازدید کوه خواجه: حداقل 2 ساعت
- روزهای بازدید کوه خواجه: همه روزه
- جاذبه های نزدیک به کوه خواجه: دریاچه هامون، شهر سوخته و..
راه‌های دسترسی به کوه خواجه سیستان و بلوچستان
برای رسیدن به کوه خواجه، میتونید از بلوار شهید میرحسینی زابل شروع به حرکت کنید و بعد از عبور از فلکه رستم، به جاده زابل-محمدآباد بپیچید. چند کیلومتری که برید، به ورودی جاده کوه خواجه می‌رسید. بعدش که چند تا روستا رو رد کردید، به هامون‌شهر و روستای لطف‌الله و در نهایت به کوه خواجه می‌رسید. فاصله روستای لطف‌الله تا کوه خواجه حدود سه کیلومتره و از زابل هم با خودرو تقریباً ۴۰ دقیقه راهه.
تاریخچه کوه خواجه سیستان بلوچستان
جالبه بهتون بگم که کوه خواجه یا همون اوشیدا تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان هست که نزدیک به 3000 متر ارتفاع داره. در این دشت وسیع و البته کاسه سیستان، تنها عارضه‌ای که از خاک ارتفاع گرفته و سر بلند کرده همین کوه هست. کوهی از دوره سوم زمین شناسی که جزیره ای در میان دریاچه مقدس هامونه. آثار معماری شگفت انگیزی که در کوه خواجه پیدا شده یادگاری از دوره اشکانیان هست، اما باستان شناسا، چند لایه و دوره تاریخی در این محوطه رو شناسایی کردن که شامل هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، دوره اسلامی و معاصر هست.
کوه خواجه به تخت جمشید خشتی هم معروفه چون تماما از خشت ساخته شده و البته خب همین خشتی بودن هم عاملیه که باعث شده تا در طول زمان بخش قابل توجهیش تخریب بشه. روزگاری که این کوه در اوج شکوه دوره اشکانیان ساخته شده، هرکسی به این راحتی‌ها امکان دسترسی و دیدنش رو نداشته. آتشکده ای که در یکی از بخش‌های بالایی محوطه ساخته شده، تقدس بالایی داشته و آثار مختلفی که از دوره‌های مختلف تو این محوطه پیدا شده، تایید کننده همین اهمیت بالای مذهبی و سیاسیه. اما چرا کوه خواجه انقدر برای زرتشتی‌ها، مسیحی‌ها و مسلمانان اهمیت داره؟ بریم تا ماجرا رو بگم براتون.
اهمیت کوه خواجه در دین زرتشت
دریاچه هامون یکی از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی سیستان و بلوچستانه که همیشه داستان‌ها و افسانه‌های زیادی دورش وجود داشته. این دریاچه، در واقع نماد زندگی و سرسبزی توی این منطقه خشک و بیابانیه. مردم محلی همیشه به هامون به عنوان منبعی برای آب و زندگی نگاه می‌کردن و در فصل‌های بارانی، زیبایی‌اش به اوج می‌رسید. تصور کنید، وقتی بارون بباره و دریاچه پر شه، پرنده‌ها دورش پرواز کنن و همه جا پر از رنگ و صدا بشه… اینجا جاییه که زندگی و تاریخ به هم گره خورده و هر گوشه‌اش داستانی برای گفتن داره.
اما اهمیت این کوه تاریخی که در دل دریاچه هامونه، به این محدود نیست. ماجرا از این قراره که همسر زرتشت، سه مرتبه نطفه جنین خودش رو در آب هامون رها میکنه. تا روزی دوشیزه‌ای از این نطفه بارور بشه و منجی به دنیا بیاد. طبق باورهای آیین مزدیسنا و داستان‌های قدیمی، در پایان هزاره دوازدهم، برای سومین بار از خانواده بهروز پارسا، یه دختر خانم توی آب دریاچه هامون شنا میکنه و باردار میشه. به همین ترتیب آخرین نجات‌دهنده یا همون «سوشیانت» به نام «استوت ارته» ازش به دنیا میاد. به خاطر همین، سوشیانت توی تقریبا همه مرتشتی و اوستایی، مثل گات‌ها، یسنا، شعرهای زرتشت و یشت‌ها ذکر شده.
اهمیت دریاچه هامون و کوه خواجه در مسیحیت
کوه خواجه برای مسیحیان هم یه مکان مقدس به حساب میاد. طبق متون تاریخی، وقتی حضرت مسیح به دنیا اومد، سه مغ بزرگ از بالای این کوه ایستاده بودن و نوری رو دیدن که از این پیامبر خدا در زمان تولدش ساطع می‌شد. این نور به قدری درخشان بوده که توجهشون رو جلب کرده و نشونه‌ای از اهمیت و بزرگی حضرت مسیح بوده. بعد هم اون 3 مغ به اورشلیم میرن و بشارت تولد مسیح رو میدن..
علاوه بر این، کوه خواجه به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش، به عنوان یک نقطه‌ی دید عالی برای نظارت بر اطراف و همچنین به عنوان مکانی برای عبادت و تفکر مورد استفاده قرار می‌گرفته. خیلی از مسیحیان به این مکان میرن تا از نزدیک با این تاریخ و روحانیت ارتباط برقرار کنن و حس و حال خاصی رو تجربه کنن.
اهمیت کوه خواجه برای مسلمانان
این کوه اسمش رو از آرامگاه خواجه مهدی گرفته. ایشون یکی از طرفداران خاندان علوی بود و مزارش بالای این کوه قرار داره. علاوه بر این، این کوه نام‌های دیگه‌ای هم داره مثل خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی. هر کدوم از این اسم‌ها به نوعی به تاریخ و ویژگی‌های خاص این منطقه اشاره دارن. همچنین در بالاترین بخش کوه خواجه به وسعت چند ده هکتار قبور از دوره اسلامی وجود داره که نشون دهنده اهمیت این محوطه حتی تا بعد از ورود اسلام به ایرانه.
آثار تاریخی در کوه خواجه زابل
اگر یادتون باشه گفتم که اصل آثار کشف شده در این محوطه اشکانیه، اما آثار دوره های بعدی هم داخلش پیدا شده.. تخت جمشید خشتی یا همون مجموعه کوه خواجه برای اولین بار در سال ۱۹۱۶ توسط اورل اشتین، باستان‌شناس معروف انگلیسی شناسایی و کشف شد. بعد از اون، پروفسور هرتسفلد از آلمان بین سال‌های ۱۹۲۵ تا ۱۹۲۹ به بررسی آثار کوه خواجه پرداخت و نتایج کاوشش در کتاب «سکستان، ایران شرق باستان و تاریخ باستان‌شناسی ایران» منتشر شده.
همچنین، ۴۰ سال قبل‌تر، گوئلینی، باستان‌شناس و معمار ایتالیایی، کاوش‌های محدودی در این منطقه انجام داده بود. همه این بررسی و کاوش ها منتهی شده به تمام چیزی که ما امروز از کوه خواجه در سیستان میدونیم.
قلعه کهک کهزاد (قلعه کافرون)
تصور کنید روی تپه‌ای ایستادید که روزگاری دژ مستحکم اشکانیان بوده! این قلعه با دیوارهای خشتی عظیم، هنوز هم شکوه گذشته رو فریاد می‌زنه. وقتی از دروازه‌هاش رد میشید، انگار صدای سربازان اشکانی را می‌شنوید که از مرزهای ایران دفاع می‌کردن. اینجا هر آجر، قصه‌ای از مقاومت داره! حالا تصور کنید که باستان‌شناسان هنگام کاوش، چقدر سکه و سفال از اینجا پیدا کردن؟ این قلعه فقط یک بنای قدیمی نیست، گنجینه‌ای از تاریخه که هنوز بسیاری از رازهاش کشف نشده.
آتشکده کوه خواجه
این آتشکده، قلب تپنده کوه خواجه است! ساختمانی با معماری خیره‌کننده که روزگاری آتش مقدس در آن می‌سوخته. طاق‌ها و ستون‌هاش انقدر هنرمندانه ساخته شدن که پس از قرن‌ها هنوز نفس تو سینه حبس می‌کنن. اینجا محل عبادت موبدان زرتشتی بوده و انرژی معنوی عجیبی داره.
تصور کنید که موبدان سفیدپوش با آتشدان‌های طلایی در این تالارها رفت‌وآمد می‌کردن!! دیوارها پر از نقاشی‌های دیواری بوده که متأسفانه بسیاری از آنها از بین رفتن اما هنوز هم میتونید رد رنگ‌های قرمز و آبی رو روی گچ‌برها ببینید.
بقعه خواجه مهدی
بالای کوه، گنبد سفیدرنگی خودنمایی میکنه که متعلق به دوره اسلامیه. این بقعه مانند پلی بین تاریخ قبل و بعد از اسلام ایستاده. سبک معماریش با آجرکاری‌های ظریف، نشون دهنده هنر دوره سلجوقیه و مردم محلی هنوز هم برای زیارت به اینجا می‌آن.
داستان‌های جالبی درباره خواجه مهدی وجود داره؛ بعضی‌ها معتقدند ایشون عارفی بوده که روی این کوه ریاضت می‌کشیده. وقتی داخل بقعه بشید، آرامش عجیبی حس می‌کنید – انگار صدای وزش باد، زمزمه‌های این عارف را براتون تکرار میکنه!
نقاشی‌های دیواری (دوره ساسانی)
اینجا گالری هنری ۱۵۰۰ ساله است! دیوارهای برخی اتاق‌ها پر از نقاشی‌هایی از صحنه‌های شکار، مراسم دربار و حتی پرتره‌های پادشاهان ساسانی بوده. بعضی از این نقاشی‌ها انقدر زندن که انگار هنوز رنگشون خشک نشده. متأسفانه زمان، بسیاری از اونها رو محو کرده، اما همین چیزایی که باقی مونده هم میتونه نفس رو تو سینه آدم حبس کنه از عظمت و زیبایی که اینجا روزگاری داشته.
جایی که حالا جزوی از بیابونه! تصور کنید که هنرمندان ساسانی با چه ظرافتی این دیوارها رو رنگ‌آمیزی کردن. اونا از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردن که تا امروز دوام آوردن. یکی از معروف‌ترین نقاشی‌ها، تصویر “پیروز ساسانی” هست که سوار بر اسب به نظر می‌رسه – شاهکاری از هنر باستانی!
سیستم آبرسانی باستانی در کوه خواجه سیستان
مهندسان قدیم در دل کوه، شبکه‌ای پیچیده از آبراهه‌ها و حوضچه‌ها ساخته بودن که آب رو در تمام مجموعه توزیع می‌کرده. این سیستم انقدر دقیق طراحی شده که حتی امروز هم میتونید مسیر آب رو در میان سنگ‌ها دنبال کنید. این شاهکار مهندسی، هوش نیاکان ما را ثابت میکنه!
حالا تصور کنید که چطور آب از دامنه کوه به بالا پمپ می‌شده. اونا از قوانین فیزیک به شکلی استفاده می‌کردن که بدون موتور، آب به طبقات بالایی می‌رسید. این سیستم نه‌تنها برای آشامیدن، بلکه برای خنک‌کردن فضاها در گرمای سوزان سیستان کاربرد داشته.
دژ دفاعی (ساسانی) کوه خواجه
در مرتفع‌ترین نقطه کوه، بقایای دژی نظامی دیده میشه که استراتژیکترین موقعیت رو داره. از اینجا میتونید تمام منطقه رو زیر نظر بگیرید – دقیقاً همون کاری که سربازان ساسانی انجام می‌دادن. دیوارهای ضخیم این دژ نشون میده چقدر به امنیت این محل اهمیت می‌دادن.
تصور کنید که سربازان چگونه از این ارتفاع، حرکت دشمن رو در دشت سیستان رصد می‌کردن. اونا با سیستم دیده‌بانی خاصی، پیام‌ها را به نقاط دیگه منتقل می‌کردن. این دژ نه‌تنها یک پایگاه نظامی، بلکه نمادی از قدرت حکومت مرکزی در این منطقه مرزی بوده.
اوشیدا یا کوه خواجه نماد سیستان بزرگ!
کوه خواجه مثل یک کتاب سه‌بعدی از تاریخ ایرانه! از دوره‌های پیش از تاریخ تا اسلام، هر تمدنی ردپایی در این کوه به جا گذاشته. جالب اینجاست که این مجموعه در اساطیر زرتشتی هم مقدس شمرده میشه و برخی معتقدند “کیخسرو” پادشاه افسانه‌ای ایران در اینجا به معراج رفته!
امروز وقتی به این کوه نگاه می‌کنید، می‌بینی که بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، همونقدر که به سنگ‌ها آسیب زده، رازهاشون رو هم حفظ کرده. کوه خواجه سیستان جاییه که میتونید همزمان صدای زمزمه موبدان، اذان مؤذن و فریاد سربازان را در ذهنتون بشنوید!
پیشنهاد ویژه: اگر به اینجا رفتید، حتماً هنگام غروب بمونید – وقتی خورشید پشت کوه میره، تمام آجرهای کهن به رنگ طلایی درمیان و صحنه‌ای شگفت انگیز خلق میشه که باید ببینید! ✨
